છાપું વાંચો ત્યારે.... (૧)

(૧૯૮૬ના અરસામાં હું રાજકોટની 'વિજયા બેન્‍ક'માં બ્રાન્‍ચ મેનેજર હતો ત્યારે બનેલી આ સત્ય ઘટના છે, જેમાં મારે પણ એક પાત્ર તરીકે સંકળાવાનું બન્યું હતું.

- રજનીકુમાર) 

               મને ટેવ છે, શિયાળામાં અર્ધી રાતે ઊઠી ઊઠીને નાનકડી બેબીના શરીર પરથી ખસી ગયેલી શાલ સમી-નમી કરું છું. ઉનાળામાં એનું તાળવું તપી ના જાય એટલા માટે પરાણે સફેદ ફેલ્ટ પહેરાવું છું. રસ્તામાં ચાલતો હોઉં ત્યારે ઍન્જિનના ડબ્બાની જેમ મારી પાછળ પાછળ ચાલવાની યા મારી આંગળી પકડીને ચાલવાની એને ટેવ પાડી છે. મારા સંતાનની મને બહુ ફિકર છે. બહાર બારે મેઘ ખાંગા થઈને તૂટી પડ્યા હોય પણ એના પગના નખ પરથી શાલનો છેડો ખસી ના જવો જોઈએ.

               આંધી-પવનના ઝપાટાથી સજ્જડ વાસેલી બારી ખૂલી જાય છે. સામી સ્ટ્રીટલાઈટના ઝાંખાપ્રકાશમાં દેખાય છે કે એક વાછરડું થરથર કાંપતું એક રેંકડી પર ખેંચેલી તાલપત્રીની ઓથે ઊભું છે. પશુને શું ? એનું તો જીવન જ એવું, કદાચ કોઈ માણસનું બચ્ચું હોત તો થોડી વધારે કંપારી થાત. પણ અંતે તો બારી ફરી સજ્જડ વાસ્યે જ છૂટકો. પવન લાગી જાય અને આપણું બાળક માંદું પડી જાય.

               સૌએ પોતપોતાનાં બાળકનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ, પણ ક્યારેક નથી પણ રાખતા. ફુગ્ગાનાઝૂમખામાંથી એક નાનકડો ફુગ્ગો છુટ્ટો પડીને આકાશમાં ચડીને ક્યાંક અદ્રશ્ય થઈ જાય પછી ફરી કદી પાછો હાથમાં નથી આવતો એવું થાય છે. બાકીના ફુગ્ગાની જિંદગીનો દોર તો ટટ્ટાર રહે છે. પણ પેલા છૂટા પડી ગયેલા ફુગ્ગાનું શું ? બાળકનું પણ એવું થાય. છૂટા પડી ગયેલા બાળકને આ અફાટ માનસાગરમાં ફરી ખોળી આપીને એનાં મા-બાપને કોણ શોધી આપે ? શા માટે શોધી આપે ? એવી કોઈ જરૂર નથી. સૌએ પોતપોતાનાં સંતાનોનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ.

કેવાં કેવાં કારણે, કેવી કેવી રીતે બાળક કુટુંબથી છૂટું પડી જાય છે ? સૌ સૌની અલગ અલગ કથની હોઈ શકે. કર્ણાટકની ધારવાર હુબલી રેલવે લાઈન પર આવેલા હાવેરી ગામમાં નિલપ્પા નામનો હરિજન આ રીતે જ પોતાની પૌત્રીને ખોઈ બેઠો. ત્યાં સુધરાઈમાં એ માળી છે. દીકરો શેટયાપ્પા અને વહુ થેલમ્મા મુંબઈ રહે છે. મુંબઈમાં એ લોકો કામાટીપુરામાં રહે છે. દીકરો તો ટૅક્સી ડ્રાઈવર છે, પણ વહુનો ‘ધંધો’ એવો છે કે એમની નાનકડી આઠ-દસ વરસની બેબીને એની સાથે રાખી ના શકાય. કામાટીપુરાનો વિસ્તાર ધાવણાં બાળકો માટે બરાબર, પણ સમજણાં બાળકો માટે નથી. એટલે દસ વરસની દીકરી લલિતા દાદાદાદી સાથે હાવેરી રહેતી હતી. ત્યાં કન્નાવેલી સ્કૂલમાં ચોથા ધોરણમાં ભણતી હતી. દાદી નાગમ્મા એને બહુ વહાલી હતી. પણ વહાલી દાદી પણ ક્યારેક બહુ તંગ થાય ત્યારે ગુસ્સો કરી બેસે. વૃદ્ધાવસ્થામાં મગજ પણ તિતાલી થઈ ગયું હોય. એક દિવસ સવારે લલિતાને ભૂખ લાગી અને ખાવા માગ્યું ત્યારે તાકડે જ ઘરમાં અન્ન ના મળે. ડબ્બા-ડુબ્બીને અને હાંડલાને દાદીમા ઉપર તળે કરતી હતી ત્યાં જ લલિતાએ પગ પછાડીને ફરી ખાવાનું માગ્યું. દાદી ચિડાઈ ગઈ. પકડીને એક દીધી અડબોથ. લલિતા રિસાઈને ઘરમાંથી ભાગી. એને ગાડી જોવી બહુ ગમતી, કારણ કે ગાડી રહસ્યમય પટારા જેવી હતી. એમાં બેસીને મા ક્યારેક આવતી. ને એમાં બેસીને જ અદ્રશ્ય થઈ જતી. એ ગાડીમાં બેસીને ક્યાંક  ભાગી જવાની લલિતાને ઈચ્છા થઈ. સ્ટેશને ગઈ ત્યારે ગાડી પડી જ હતી. એ દોડીને એક ડબ્બામાં ચડી ગઈ.

               પછી રસ્તામાં શું થયું ? પૈસા વગર વિટંબણા પડી ? ખાવાપીવાનું મળ્યું કે નહીં ? કાંઈ જ માહિતી મળતી નથી. કલ્પના છે કે મુંબઈ સ્ટેશને ઊતર્યા પછી અજગરના જડબા જેવા શહેરમાં પેસવાની એની હિંમત નહીં ચાલી હોય, એ બીજી ગાડીમાં બેસી ગઈ હશે. એકલીએકલી છૂટે મોંએ રડી પડી હશે. અથવા વિસ્મયથી ફાટી ફાટી આંખે ચોતરફ જોઈ રહી હશે – એકાદ-બે દિવસ એમ જ પસાર થઈ ગયા હશે. અને એક ગાડીમાં બેઠા પછી રાજકોટના પ્લૅટફૉર્મ પર એણે પગ મૂક્યો હશે.

                 બબ્બે દિવસે બપોરે પાપડનો ધંધો કરતા પાંત્રીસ વરસના નટવરલાલ બાબુલાલની નજરે એ રખડતી ભટકતી નજરે પડી. ખોડિયાર પરાની ચાર નંબરની શેરીમાં એક ખૂણામાં નિમાણી થઈને બેઠી હતી અને બીજા અજાણ્યા ગુજરાતી છોકરાને રમતાં કિલ્લોલતાં જોઈ રહી હતી. નટવરલાલને દયા આવી ગઈ. થોડું વહેમવાળું લાગ્યું એટલે પૂછ્યું –ઠપકારી ઠપકારીને પૂછવાથી એટલી ખબર પડી કે નામ લલિતા છે. ને વતન દૂરદેશમાં કર્ણાટક છે. બીજી શી ખબર પડે ? લલિતાને કન્નડ ભાષા સિવાય કોઈ ભાષા ના આવડે ? નટવરલાલને કન્નડ ભાષા ના આવડે. નટવરલાલને ડહાપણ સૂઝ્યું કે પોલીસમાં સોંપી દઈએ. ત્યાંથી ક્યાંક છેડો મળશે. ‘બી’ ડિવિઝન પોલીસ સ્ટેશનની હદમાં ‘ગુનો’ બનતો હતો. ત્યાં જઈને છોકરીની ભાળવણી કરી. જમાદારે બીજી જાન્યુઆરી છ્યાસીની તારીખમાં ૧૦/૮૬ નંબરની ઍન્ટ્રી પાડી. પછી છોકરીને બેસાડીને પાણીબાણી પાયું. ગાંઠિયા ખવડાવ્યા. ફરી પૂછપરછ શરૂ કરી. પણ ભાષાભેદના લોખંડી પડદા આડેથી કાંઈ સંભળાતું નહોતું. કંટાળીને એમણે કલમ મૂકી દીધી ને છોકરીને ગોંડલ રોડ – રાજકોટ ઉપરના કાઠિયાવાડ નિરાશ્રીત બાલાશ્રમમાં આશરો લેવા મોકલી આપી.

                પેટમાં લાગેલી ભૂખને કારણે ગાલ પર પડેલી દાદીમાની થપ્પડ દસ વરસની એક કંગાળ હરિજન છોકરીને ક્યાંથી ક્યાં લઈ આવી ? ક્યાં હાવેરી ? ક્યાં રાજકોટ ? ક્યાં એનાં માબાપ, ક્યાં એનાં દાદાદાદી ? ને ક્યાં આ સાવ અજાણી ભાષા બોલતા ચહેરા ! ઝૂમખામાંથી છૂટા પડી ગયેલા ફુગ્ગાની વ્યથા કદાચ લલિતાએ અનુભવી હશે. પણ આશ્રમમાં એના જેવડી ઘણી છોકરીઓ.ચશ્માંવાળા બહેન આશાબહેન અને એક મંગળાબહેન કરીને બહેન બહુ ભલાં હતાં. થોડા દિવસમાં લલિતાનું મન બધાં સાથે ભાષાની દીવાલને ગણકાર્યા વગર હળી ગયું. એનાં કપડાં સાવ ચીંથરેહાલ હતાં. આશ્રમવાળાએ નવાં પહેરાવ્યાં. સરસ મજાના ચોટલા પણ વાળી આપ્યા. પણ આમ છતાં અનંત આકાશને કોઈક છેડે પડેલા, છૂટા પડેલા પરિવારના નાનકડા ઝૂમખાને એનું મન ઝંખ્યા કરતું હતું. પણ ત્યાં સુધી કોણ પહોંચાડે ? કેવી રીતે પહોંચાડે ? ને છેલ્લે, શા માટે પહોંચાડે ? અરે, એ વાત સમજવા માટે ભાષા જોઈએ એ સમજનાર પણ ક્યાં છે ?

               એની ભાષા તો કોઈ સમજી શકતા નહોતા, પણ આંસુમાં તરતી ઉદાસીની ભાષા તો સૌ ઉકેલી શકતા હતા.

                       ****      ****    **** 

                સવારના પહોરમાં આખા જગતના સારામાઠા સમાચારોને ચાના ટેબલ પર પાથરીને બેઠો હતો. ચા પીતાં પીતાં એ સમાચારો પર રસભૂખ્યા અસંતુષ્ટ પતંગિયાની જેમ નજર ઊડાઊડ કર્યા કરતી હતી. એ જોવાતું હતું કે અવસાન નોંધમાં આપણું તો કોઈ નથી ને ? બાકી ક્યાંક જ્વાળામુખી ફાટ્યો હોય અને હજારો મર્યા હોય એનો વાંધો નહોતો. એ તો ચાલ્યા કરે, પસાર કરવાના આખા દિવસનો પ્યાલો હજુ તો છલોછલ ભર્યો હતો. છાપાનાં સુખદુઃખ એમાં બરફના નાના નાના ક્યૂબ્સ જેવા તરતા હતા. દિવસ સાથે સાથે એને પણ ઓગાળીઓગાળીને પી જવાના હતા.

                પણ બરફનો એક ટુકડો આજે ગળે અટક્યો. લલિતા નામની એક માસૂમ કન્નડ છોકરી આપણા શહેરમાં આવી ચડી હતી. ભાષાના વાંકે અટવાઈ પડી હતી. સમાચારો ચારપાંચ લીટીના જ હતા. એમાં કોઈ અપીલ પણ નહોતી. પણ વાંચતા વાંચતા મારી જ બેબી દૂર દૂરના કોઈ અજાણ્યા પ્રદેશમાં એકલી અટવાઈ પડી હોય એવી, થૂંકી નાખવાનું મન થાય એવી કલ્પના આવી ગઈ. જાણે કે બહારના અનરાધાર વરસાદમાંથી સાવ ઝીણી ઠંડી વાછટનું એક બિંદુ જાડી ચામડી પર બરછીના તીક્ષ્ણતાથી પડ્યું. કદાચ ઉપરનું વેન્ટિલેશન જરી ખુલ્લું રહી ગયું હશે. બાકી બારીઓ તો સજ્જડ બંધ કરેલી હતી.

              હવે ? શું કરવું ? કાંઈ થઈ શકે આપણાથી ? કે ચાલશે ! ક્ષણભર માટે લાગ્યું કે ચાલશે, પણ બીજી જ ક્ષણે અમારી બે વરસની બાળકીની અને દસ વરસની લલિતાની છબી એક થઈ ગઈ. કોઈએ જાણે કે દયામણી બૂમ મારી.... "પપ્પા, તમે ક્યાં છો ?”

              એ સાથે મગજમાં હજાર કીડીઓ સામટી સળવળવા માંડી. છાપું બાજુએ મૂકીને મેં બારણાં તરફ પગ દીધો અને બહારથી અનરાધાર વરસાદની થોડી વાછટ આવી. એનાથી રેલ આવી અને અમને ઘરના ઊંબરાની બહાર તાણી ગઈ. કોઈના ઊંબરે લઈ ગઈ. એ ઊંબરાની અંદર હર્યુંભર્યું સુખી કન્નડ કુટુંબ હતું. એમને ત્યાં પણ લલિતા જેવડા કે, એનાથી થોડાં નાનાંમોટાં સંતાનો હતાં. એ સૌ લલિતાના મુલકનાં હતાં. ભાષાનો શબ્દેશબ્દ સમજે એવાં.

               પણ ભાઈ ઘેર નહોતા. મેં એમનાં પત્નીને કહ્યું, “જરા મારે ત્યાંથી ફોન પર એમની સાથે વાત કરશો ? તમારા મુલકની દૂર દૂરથી રઝળતી ભૂલી પડેલી લલિતાની કથની હું તમને કહું છું. તમે એમને કહેશો ? કહેશો કે ‘બી’ ડિવિઝન પોલીસ સ્ટેશને જાય અને લલિતા સાથે વાતચીત કરીને એમાં નામ-ગામ, ઠામ-ઠેકાણું મને મેળવી આપે. બાકીનું હું ફોડી લઈશ.”

“કેમ નહીં ?” એમણે કહ્યું : “કેમ નહીં ?ચાલો.”

               બહેન મારે ત્યાં આવ્યાં. ફોનથી એમના પતિ જોડે વાત કરી. મને સંતોષ ના થયો તે મેં પણ વાત દોહરાવી. ખાતરી મેળવી કે ભાઈ સમય મળતાં આજે જ પોલીસ સ્ટેશને જઈ આવશે. મને બધો પત્તો મેળવી આપશે.

                સંતોષની એક નાનકડી ઈંટ પર ઉભા રહીને આખો દિવસ પસાર કર્યો. શરીરમાં જરી કળતર હતું એટલે ઑફિસે જવાય તેમ નહોતું પણ કળતરની સાથે મનમાં બેચેની વધતી જતી હતી. વારે વારે અમારી બેબીને ખેંચીને વહાલ કરતો હતો. એથી થોડી સ્વાર્થી શાંતિ થતી હતી.

                  રાત પડી. પેલા કન્નડ બંધુને ઘેર જઈ દ્વાર ખખડાવ્યું. ટી.વી. પરના સમાચારોનો આસ્વાદ થતો હતો. એમાં ખલેલ પાડીને આ ઘરઆંગણના સમાચાર મેળવવાનું મને અજુગતું લાગ્યું. અંતે નવ વાગ્યા. ‘યહી હૈ જિંદગી’ શરૂ થવાને ચારપાંચ જાહેરખબરોનું છેટું હતું. વાત કરવા માટેનું આ આદર્શ મુહૂર્ત ગણાય. લોકો નારાજ થયા વગર શાંતિથી વાત સાંભળી લે. કાનસરો આપે. મેં પૂછી જ લીધું : “શું થયું ? જઈ આવ્યા ?”

“અરે....” એમણે ઘૂંટણ પરની લુંગી સરખી કરી પોતાની નાનકડી મુન્નીને ગોદમાં લીધી : “આજે કામમાં સાવ રહી જ ગયું. અને....” એમણે અટકીને વિચાર કર્યો પછી પૂછ્યું : “પણ પોલીસ સ્ટેશન આવ્યું ક્યાં ? મને એ તો ખબર નથી.”

“સવારે ફોન પર જ પૂછી શક્યા હોત.” એમ કહેવાનું મન મેં વાળી લીધું. શાયર ગાલિબની પેલી પંક્તિ યાદ આવી ગઈ : :તેરે બેમહેર કહેને સે વો તુઝ પર મહેરબાં ક્યું હો ?”

               મેં ડાહ્યું ડાહ્યું હસીને કહ્યું : “હા, એ સાચી વાત. હું હમણાં જ પૂછી લઉં છું.” ફરી ફોન પર ગયો. ડાયલ ઘુમાવ્યું અને ‘બી’ ડિવિઝન પોલીસ સ્ટેશન એટલે ક્યાં આવ્યું ? તેનો પત્તો મેળવ્યો. ફરી ટી.વી.ગ્રસ્ત વિસ્તારમાં પ્રવેશ્યો. ‘યહી હૈ જિંદગી’ પૂરું થયા પછી મેં એમને ‘બી’ ડિવિઝનનું સરનામું આપ્યું.

“કાલે જરૂર.” એ બોલ્યા. મને શંકાળુ સંતોષ થયો.

“પણ કાલે પણ “ એ જ જવાબ મળ્યો : “કામમાં રહી ગયું. ભુલાઈ ગયું. ઘણા મુલાકાતીઓ આવ્યા હતા....”

“ખેર.” મેં કહ્યું : “કાંઈ વાંધો નહીં.”

“કાંઈ વાંધો નહીં.” કહેતી વખતે છાતીએ પાણી હતું. રાજકોટ શહેરમાં બીજા કન્નડભાષીઓ નહીં મળે ? શી વાત છે ? આપણી ઑફિસમાં જ ચારપાંચ જણા છે. કોઈ પણને કહીશું.

ઑફિસના જ એક મિત્રને કહ્યું : “લલિતાની આ આ... કથની છે. સાથે આવશો ? મદદ કરશો ? તમારા જ મુલકની એક બાળકી....”

“અહીં અમારો કર્ણાટક સંઘ છે. એને પૂછવું પડશે.”

“અરે પણ,” મેં કહ્યું : “દુભાષિયા તરીકે મદદ કરવા આવવું એમાં પણ પૂછવું પડે ?”

બહુ સ્વસ્થ વ્યક્તિ હતી. બોલ્યા : “પૂછવું પડશે. કાલે પૂછીને કહીશ.”

“કાલ” આવો જવાબ મળ્યો. “અમારા સંઘવાળા ના પાડે છે. કહે છે કે પોલીસનું લફરું થાય.”

                મારા શરીરમાં થોડો તાવ હતો. એ મગજમાં ચડી ગયો હોય એમ મેં અનુભવ્યું. અકળાઈને બોલ્યો : “લફરું કેવી રીતે થાય ? તમે તો પોલીસને મદદ કરવા જાઓ છો. નથી બાળકીનો કબજો સંભાળતા. નથી જામીન થતા, નથી ક્યાંય સહીસિક્કામાં સંડોવાતા. હું એક કૉલમિસ્ટ પત્રકાર તરીકે જાઉં છું અને તમે મારી સાથે આવો છો. મારી અને લલિતાની વચ્ચે દુભાષિયાનું કામ કરો છો. એમાં લફરું થાય ?”

“લફરું થાય.”

હું થોડી વાર સૂનમૂન બેઠો રહ્યો. કેવી વાત હતી ? છોકરીને કાંઈક કહેવું છે. મારે એ સાંભળવું છે. માત્ર વચ્ચેની હવા બનવા કોઈ તૈયાર કેમ નથી ? પોલીસનો એટલો બધો ડર ? કે પછી...

( વધુ આવતા હપ્તામાં..)

(નોંધ: તસવીરો પ્રતિકાત્મક છે અને નેટ પરથી લીધી છે.) 

કાંઇ કામ હોય તો કહી દેવું

સગ્ગો દીકરો બાપનું કંઈ કામ કરતો નથી –વાઈફને પણ ઘરકામમાં અડધોઅડધ હાથ દેવો પડે છે. રસ્તે ચાલતો માણસ વટેમાર્ગુને રસ્તો બતાવતો નથી. ભાઈ જેવો ભાઈ બહેનનું કામ કરી આપવા માટે બિલ ચાર્જ કરે છે. મિત્ર-સંબંધી મરકવા સિવાય કોઈ કામ મફત કરતા નથી. ઑફિસમાં વાણોતરો ચીંધ્યું કામ પાર પાડતા નથી. કંડક્ટર કટકી સિવાય ટિકિટ ફાડતો નથી. કાળાબજાર સિવાય ફિલ્મ જોવાતી નથી. પ્રેમિકા પ્રેમની કિંમત વસૂલ છે. બે સગ્ગા ભાઈ પચાસ ગ્રામ ગાંઠીયા અને અડધી ચા વરાડે પડતો ખર્ચો ભોગવીને પીએ છે. નાના છોકરાંને પણ ભેંકડો તાણે ત્યારે જ દૂધ મળે છે. આજનો લખોટીચોર બાળક આવતી કાલનો લાખોપતિ નાગરિક બને છે. પરચૂરણ મેળવવું હોય તો ભિખારીને ભીખ દેવી પડે છે, નહીં તો તમે પાંચ રૂપિયાની ખારી શિંગ ખાઓ એ જોઇ જોઇને એ ટિપાયા કરે. બોલો,આવું આવું બની જાય છે આ બારિક જમાનામાં ! ક્યાં પહોંચવું ? કોને કહેવું ? ક્યાં આડા હાથ દેવા ? કોને સમજાવવું ?

 આ બધું તો નહીં, પણ આમાંથી અર્ધુ પોણું તો મને લાગુ પડે જ છે. આવા વિચારો કરવામાં મને હરખ થતો નથી, પણ શું કરું ? જબરદસ્તીથી મનમાં આવી જ જાય છે. એક આ હિંમતભાઈને જોઉં છું ત્યારે રૂપિયે પૈસાભાર ટાઢક વળે છે, કે ના,ના, હજુ આવા માણસો દુનિયામાં છે કે, જે લોકો મૂળભૂત રીતે જ ભલમનસાઈવાળા છે. એવા લોક છે ત્યાં સુધી આ કાળ જીવવાલાયક રહ્યો છે. જો કે, હિંમતભાઈને મેં હજુ આજ સુધી કોઈ કામ ચીધ્યું નથી, પણ એ આવે અને બારણામાં દેખાય એટલે, એંજિનની હેડલાઈટમાંથી જેમ પ્રકાશનો શેરડો ફેંકાય તેમ એમનામાંથી રાજીપાનો શેરડો ફેંકાતો આવે. આમ, જુઓ તો માણસ શું ? એની હેસિયત શું ? ‘છગન મગન એન્ડ સન્સ’ નો એક નાનકડો વાણોતર જ. હાથમાં જુનવાણી કાપડની મેલ ખાઉ થેલી લટકતી આવે. અંદર બેંકમાં ભરવાનાં નાણાંની સ્લીપબુક હોય અને કાં પૈસા સાચવવા માટે પ્લાસ્ટિકની નાનકડી કોથળી હોય. પણ એમનું દિલ અને વિવેક જુદા કિસમના. આવીને તરત જ ‘જેશીકૃષ્ણ’કરવા એટલે કરવા જ. એ  અફર! હસવું અને ચહેરાને આનંદથી રંગી નાખવો. મધ્યમ આંખો ઝીણી થઈ જાય એટલી હદે ખુશાલીની કરચલીઓ ચહેરે પાડવી.... અને પછી વિનમ્રપણે પૂછવું –“કેમ સાહેબ, મઝામાં ?”

          આપણે બીજું કંઈ બોલાય કાંઈ ? કહીએ, “જલસો છે.”

“એમ ને !” હિંમતલાલ : “તો ઠીક તો ઠીક... બીજું આપણે જોઈએ શું ?”“પછી વળી અટકીને પૂછે : “છે કાંઈ કામકાજ આપણા જેવું ?”

“ના..... રે” બોલતાં બોલતાં આપણા મનમાં પાંચસો ને પંચાવન કામ ઉખળી આવે. ટોપ ટુ બોટમ કામ. જરૂરી એવા ચાર સોદાની ટપાલ લખવાની અત્યારે જ ટેબલના ખાનામાં પડી છે. એ કોઈ આવીને ફટાફટ ડિસ્પોઝ ઑફ કરી આપે ? નકરી ગાંડી જ કલ્પના ! આળસુનો ઉન્માદ ! પણ ધારો કે કોઈ કરી આપે તો ? તો આપણે માનસિક રીતે ફ્રી ! સાંજના શૉમાં ફિલ્મ જોવા પણ જઈ શકીએ.. પણ કોણ કરી આપે ? ઉપરથી ભગવાન ઊતરે તો છે. આ હિંમતલાલનું બિચારાનું કામ નહીં. જો થતું હોય તો એ કરી આપવા તૈયાર, પણ એમની કેપેસીટી નહી.

“કંઈ કામ હોય તો જરૂર કહી દેવું હોં !” એ બિચારો ફરી પૂછે છે. શું કહી દેવું ? કામ તો આપણે હજારોના હજારો માથે ખડકેલા છે. આપણી આ દુકાનનું પાટિયું જ નવું ચિતરાવવા નાખવું છે . આ વખતે નિયોનવાળું ઠઠ્ઠાડવું છે. પણ એ હિંમતલાલ કરી શકે એવું કામ નહીં. કેવું બનાવવું, કેવું નહીં, એની એને બિચારાને શી ખબર પડે ? નહીં તો દોડીને કરવાની એની તૈયારી છે.

“શું વિચારમાં પડી ગયા શેઠ ? હોય તો મૂંઝાવું નહીં હોં ! કહી દેવું આપણા લાયક હોય એ.”

છે, છે, કામ છે. રૂપિયાની જરૂર છે. પચાસેક હજાર હોય તો થોડો માલ ભરી લઈએ સિઝનમાં. પછી વેચ્યા કરીએ. સેલમાં. પણ પચાસ હજાર ક્યાં ?અરે, પચ્ચીસમાં ય રોડવી લઇએ–પણ એટલાય ક્યાં?એનું હિંમતલાલને કહેવાય ? એ દરરોજ બેંકમાં જાય છે. બેંક મેનેજરને ઓળખતા જ હશે ને ? પણ ના, ના, ના, ના. નાનકડી કંપનીનો નાનકડો વાણોતર એવા તો કંઈક બેંકમાં આવતા હોય. મેનેજર એની સામે જોતો પણ ન હોય. એના કરતા તો આપણે જઈને ઊભા રહ્યા હોઈએ તો હોંકારો મળે. પણ જાય કોણ ? માથે કેટલા કામ ગાજે છે ?

“કાં તબિયત સારી નથી ?”

“ના રે,” હું કહું : “આપણી તબિયતને પથરાય પડતા નથી. આ તો જરા કામના ભારણને લઈને એવું લાગે.”

“કાંઈ કામ હોય તો આપણને કહી દેવું. ફિકર ન કરવી....માણસ માણસને કામ નહીં આવે તો કોને આવશે ?”

             બજારમાંથી દસ કિલો ખાંડ આજે ઘેર લઈ જવાની છે. બજાર સાડા આઠે બંધ થઈ જાય. હું તો બે પાર્ટી અહીં સોદા માટે આવવાની છે એટલે નવ પહેલાં નવરો થવાનો નથી. કેમનું કરશું ? હિંમતલાલને ખાંડ લઈ આવીને અહીં મૂકી દેવા કહ્યું હોય તો ?”

“છે કાંઈ કામ ?”હિંમતલાલ હસીને પૂછે છે.

            - કે તરત જ વિચાર આવે છે. બિચારો હસીને પૂછે છે એનો ગેરલાભ લઈને એને આવા ખાંડ લઈ આવવા જેવા કામ ચિંધાય ? એ ના ન પાડે. દોડીને કરે, પણ એથી કરીને એનો ગેરલાભ ન લેવાય. ચિંધાતા હોય એ ચિંધાય. ને ન ચિંધવાના હોય એ તો ન જ ચિંધાય. ભલે રહી જાય.”

           

બજારમાંથી રીંગણા લાવવાના છે. ન ચિંધાય.

            દહીં લેતા જવાનું છે. ન ચિંધાય.

છોકરાના એડમિશનનુંકોર્મ ? એ ચિંધાય. પણ ક્યાં સ્કૂલની ઑફિસ ? ક્યાં હિંમતલાલની ઑફિસ. ક્યાં આપણી ઑફિસ ! બિચારાને કેટલી હાલાકી પડે ?

એક્ટિવા રિપેર કરાવવું છે. એને ચિંધાય ? ચિંધાય, પણ એને ન આવડે. શું કામ કરાવવાનું છે ને શું નહીં, એને શું ખબર પડે ?

             બજારમાંથી છોકરી માટે ગાઈડ લેવાની છે. ચિંધાય ? ચિંધાય, પણ એ તો આપણે રસ્તામાં જ દુકાન આવે છે. ગાઈડો ય ઘણી જાતની આવે છે. આપણને પસંદ પડે તે લઈ શકાય ને? એમાં હિંમતલાલ બિચારાને શું ટાંટિયાતોડ કરાવવી ?

“કશું નથી” હું કહું, “થેન્ક્યુ– હશે ત્યારે જરૂર કહીશ હોં....”

“જરૂર કહેવું હોં ,” એ બોલે, હસે, જાય, ફરી પાછળ નજર કરીને કહે : “એમાં શું ? કામ તો કરવું જ જોઈએ ને !”

             દરરોજનો આ અફર ક્રમ છે. ક્યારેક ચીંધીશું.

**** **** **** 

બસ, આજ તો લગભગ આવેશ જેવી ભાવના થઈ આવી, કે આજે તો હિંમતલાલને કામ ચીંધવું જ.

જેની પાસેથી વરસવાની આશા નથી તેની પાસેથી વરસાદની આશાભરી મીટ માંડીએ છીએ – ને જેને વરસવું જ છે તેને આપણે વરસવા આડા હાથ દઇએ છીએ.સીધો મતલબ એ કે જે આપણે માટે તણખલું તોડીને બે કરવા માગતા નથી – તેને વારંવાર એ માટે ટકોરા માર્યા કરીએ છીએ અને આ હિંમતલાલ જેવા કામ કરવાનો મોકો માગે છે તેને આપણે કંઈ ચિંધતા નથી. એનો ને મારો જુનવાણી નિશાળના માસ્તર – વિદ્યાર્થી જેવો સંબંધ થઈ ગયો છે. સાહેબ કામ ચીંધે તે માટે છોકરા વારો લગાડીને બેઠા હોય. નસીબદાર હોય એને જ સાહેબના કામ મળે. પછી ભલે બજારમાંથી બે મરચાં જ લાવવાના હોય. એમ આ હિંમતભાઈ....

           આવા વિચાર ચાલે ત્યાં જ બારણામાં પ્રકાશ થયો. આ જ ક્ષણે સાક્ષાત. જાણે કે અલાઉદ્દીનનો જાદુઈ જીન.

“કાં સાહેબ” એણે મરકીને કહ્યું : “કાંઈ કામકાજ ?”

“આજ તો છે !” મેં પણ દાંત ચમકાવ્યા : “છે.”

“તો કહી દો ને !” એ બોલ્યો : “એમાં મૂંઝાઓ છો શું.”

“એક નાનકડું કામ છે.”

“ફરમાવો મારા શેઠ.”

“તમારા શેઠને જરા કહી દેજો ને કે તમારો ચેક હું દેવદિવાળી પછી મોકલીશ.”

“પણ શેઠ તો બપોરે આવે છે.”

“પણ તમે તો આખો દહાડો હો ને !”

“હોઉં ને ન પણ હોઉં. જુઓને અત્યારે બહાર નીકળ્યો જ છું ને !”

“કાલે કહી દેજો.”

“પણ એ કરતાં” એ બોલ્યા : “તમે જ ફોન પર કહી દો ને મારા મે’રબાન.”

“મોબાઇલ પર કરો ને ?”

”એમનો નંબર ?”

                 “એમના નંબર બદલાયા કરે છે . મારી પાસે ના હોય ! તમારી પાસે નથી ?”

“અરે ભલા માણસ.” મેં કહ્યું : “હોત તો તમને ચીધત જ શા માટે ?”

એ બોલ્યા :”ચીધવું....એમાં મેં ક્યાં ના પાડી?”

           આ ઠેકાણા વગરનો જવાબ સાંભળીને મને થયું કે ગમે તેમ તો ય એને એમાં શેઠ સાથે વાત કરવી પડે એવું કામ છે. એમને ન ફાવતું હોય. શેઠ સામે ગેંગેં ફેંફેં થતો હોય. વાત વાજબી છે. એના શેઠને તો હું કાલે પણ બીજેથી ફોન કરીને કહી શકીશ. પણ આજ બીજું એક અગત્યનું કામ છે. એ તો આ હિંમતભાઈ કરી જ શકે.

“સારું જવા દો.” મે કહ્યું : “તમારી તકલીફ હું સમજી ગયો.”

“ત્યારે પછી !” એ રાજી થઈને બોલ્યા.

“બીજું એક કરશો ?”

“કહી દો ને.” એ બોલ્યા : “આપણે તો કામ કરવામાં માનીએ જ છીએ. એમાં ય આપના માટે તો મને અથાગ પ્રેમ.”

“સારું” હું બોલ્યો : “ગીધુભાઈ ઝગડાને ત્યાંથી મારું સંપેતરું રાજકોટથી આવ્યું છે તે લાવવાનું છે.”

“નથી !” એ આનંદમાં આવી જઈને ખિલખિલાટ થઈને બોલ્યા : “નથી ઈ....ઈ.....ઈ....”

“શું નથી ?”

“ગીધુભાઈ ગામમાં જ નથી. નડિયાદ ગયા છે.”

“વાંધો નહીં. એનો છોકરો આપી દેશે.”

“ના આપે.” એ હરખાઈને બોલ્યા : “હું જાણું ને ! અરે, છોકરો કરાફાટ છે. ન આપે.”

“બરાબર” મેં નિરાશ થઈને કહ્યું.

“બરાબર ને !” એને શબ્દ ઉપર હરખનો પીંછો મારી દીધો.

“તો પછી” મેં કહ્યું : “આજ તો તમારા માટે કામ ઉપર કામ નીકળ્યા છે. ત્રીજું કહું ?”

“અરે, કહો ને, મારા શેઠ “ એ બોલ્યા : “હું તો તમને વારે ઘડીયે કીધા જ કરું છું ને ?કે કામ ચિંધો. કામ ચિંધો !”

“આ ટપાલ” મેં ટેબલનું ખાનું ખોલ્યું : “રસ્તામાં આ ટપાલ જરા નાખી દેજો- કોઈ પણ પોસ્ટના ડબ્બામાં.”

“પણ” એ બોલ્યા : “મારું ઘર તો જીલાપરામાં છે. સાવ છેવાડે. હવે હું ત્યાં જવાનો. ત્યાં જતા એકેય સમ ખાવા પૂરતો ય પોસ્ટનોડબ્બો વચ્ચે ન આવે.” વળી એ રાજી થઈને બોલ્યા : “આ પોસ્ટવાળા ય મારા વાલીડાવ કમાલ છે. ગોઠવે ત્યાં સામટા દસ ડબ્બા ખોડી દે– ને ન હોય તો એકે ય ના હોય – સાચી વાત ને ! બાકી નહીંતર હું કંઈ ના પાડું ?”

“તમે ના ન પાડો એ સાચી વાત છે.”

“સાચી વાત છે ને !” એ બોલ્યા : “ત્યારે ? તમે તો સમજો જ છો.”

“આ તો કેમ કહ્યું કે,” હું ટેબલના ખાનામાં ટપાલ પાછી મૂકતા બોલ્યો : “તમે કાયમ કહ્યા કરો છો કામ ચીંધો, કાંઈક કામ ચીંધો એટલે....”

“ઈ તો મારી કહેવાની ફરજ ને....” એ એકદમ નમ્ર થઈ ગયા : “કામ હોય તો કહી જ દેવું. માણસ માણસને કામમાં ન આવે તો કામનું શું ?” પછી સામે બેસી ગયા બોલ્યા : “લ્યો, આજ હવે સામેથી કહું છું, ચા મંગાવો. પી નાંખીએ. કોંટો રહે. મેં ચા મંગાવી. એમણે પીધી. પીને હોઠ લૂછ્યા. ઊભા થયા. વળી જતાં જતાં બોલ્યા : “કાંઈ કામકાજ હોય તો કહી દેવું હોં..... મૂંઝાવું નહીં......આપણે બેઠા જ છીએ. બેધડક કહી દેવું.”

તમારા માટે તો આપણને... ” એમણે પોતાની છાતી પર ટકોરો માર્યો, બોલ્યા, “...ભારી માન છે.”