Sunday, January 22, 2012

ઉંધો ચહેરો


                                      
        કાચના ટેબલટોપ ઉપર પ્રતિબિંબ ઊપસ્યું. એક ઊંધો ચહેરો દેખાયો.
        મેં ઊંચે જોયું અને કહ્યું : આવો.
        એણે સ્મિત કર્યું અને અંદર આવ્યો. ચીંધેલી ખુરશીમાં ગોઠવાયો અને પછી તદ્દન સ્વાભાવિક ઢબે એણે પોતાનો પરિચય આપ્યો, અને વાંચવા માટે કાગળ ધરી રાખ્યો.
        એણે ઉચ્ચારેલાં લાંબા પરિચયાત્મક વાક્યો સાથે મારે કશો જ સંબંધ ન હોય એમ અજાણી નજરે મેં એની સામે કેટલીક વાર જોયા કર્યું; કારણ કે હું પ્રેમ પાટિલના વિચારોમાં ગળાડૂબ હતો. મારી અને એની વચ્ચે કેટલીય ક્ષણો સુધી કશું શબ્દસંધાન ન થયું તેથી એ અકળાયો હોય કે ગમે તેમ, કે પછી એની પદ્ધતિ જ હોય, એણે તરત જ પોતાનું વિઝિટિંગ કાર્ડ આપ્યું. મેં તેના પર નજરનો ઘસરકો ફેરવી પેપર-વેઇટ નીચે મૂકી દીધું , કહ્યું: બોલો.
એણે તરત પોતાનું વિઝીટીંગ કાર્ડ આપ્યું. 
        આ એક શબ્દને કારણે ચેમ્બરના વાતાવરણમાં ચેતન આવ્યું હોય એમ જણાયું. એની મરતી જતી ક્ષણોને મેં જીવતદાન આપ્યું. એ જરા આભારવશ થયો હોય એવું મેં એના ધરી રાખેલા ચહેરા ઉપર વાંચ્યું. હવે પ્રવૃત્ત થવું જોઈએ એમ એને સમજાયું કે તરત જ સાથે લાવેલ નાનકડી એટેચી ઉઘાડીને એમાંથી એને જોઈતી કશીક સામગ્રી ખોળવા લાગ્યો. એમાં એક-બે ક્ષણો વીતી ગઈ અને એના પ્રત્યેની મારી ઉદાસીનતા એકદમ ટોચ ઉપર પહોંચી ગઈ. ફરી ધોધની જેમ ફૂટી પડતા પ્રેમ પાટિલના વિચારોમાં હું ઊંડો ઊતરી ગયો. થોડી જ વાર પહેલાં અરુણનો કર્કશ ફોન આવ્યો હતો કે પ્રેમ પાટિલને ફલાણી-ફલાણી હૉસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યો છે અને હવે કદાચ એમના જીવનના છેલ્લા શ્વાસ ગણાય છે. બનવાજોગ છે કે આજ રાતના ટી વી સમાચારમાં આપણે એ મહાન સંગીતકારના અવસાનના સમાચાર પણ....
ટેલિફોનનો અવાજ અપાર્થિવ હોવા ઉપરાંત ક્યારેક અમાનુષી પણ બની જાય છે તેમ તે ક્ષણે મને બરાબર સમજાયું હતું. પછી સામેથી ફોન મુકાઈ ગયો હતો અને ત્યાં તો દિલ્હીથી કોલ આવ્યો હતો. હું તરત જ એમાંથી આવતો મેસેજ ટપકાવવા માંડ્યો હતો. મેસેજ ટપકાવાઈ ગયો અને હું જેવો મુક્ત થયો કે તરત જ પ્રેમ પાટિલની ગાયેલી એક ચીજ મનના એક ખૂણામાં બળજબરીથી વાગવા માંડી; અને એકસામટાં અનેક કાળાં વાદળોના ઘટાટોપની જેમ મનમાં વેદના ગોરંભાઈ ગઈ, અને મનમાં તરફડાટ શરૂ થઈ ગયો – અહીંથી નાસી છૂટીને હૉસ્પિટલમાં પહોંચી જવા માટેનો તરફડાટ.
        જુઓ સાહેબ!,” ઊંધુ મોં બોલ્યું. મેં ઝબકીને ઊંચે જોયું અને
સાંભળ્યું : આપણે આવા મલ્ટીપર્પઝ વાલ્વ બનાવીએ છીએ. જો કે પિક્ચર્સ ઉપરથી આપને લાગશે કે બીજી કંપનીના વાલ્વ જેવા જ આ વાલ્વ છે. હકીકતમાં આપણા વાલ્વની એ ખૂબી છે કે.........
"હકીકતમાં આપણા વાલ્વની ખૂબી એ છે કે.. "
        વાલ્વની કશીક ખૂબીઓ એ સમજાવવા માંડ્યો. એ એટલી તન્મયતાપૂર્વક બોલતો હતો કે મારે એમાં ખેંચાવું જ પડ્યું. ખરેખર એના વાલ્વની કેટલીક ખૂબીઓ પણ હતી. જેમ કે, પાણી ખેંચવાની સાથે એ વેક્યુમ પણ પેદા કરતા હતા. ઇટ્સ અ નોવેલ આઇડિયા ઇન્ડીડ મેં કહ્યું અને રસથી ચિત્રો જોવા માંડ્યો.
        એકદમ એ ખુરશીમાંથી – આ વાક્યની રાહ જોઈને જ બેઠો હોય એમ – અર્ધો ઊભો થઈ ગયો અને ચિત્રો ઉપર આંગળી મૂકીને એની કેટલીક બારીકાઈ સમજાવવા માંડ્યો.
        પણ આટલો રસ બતાવવા છતાં, કોણ જાણે શા માટે, એ માણસ બોલતાં બોલતાં અટકી ગયો : આપને, સાહેબ, હું ડિસ્ટર્બ તો નથી કરતો ને ?”
        નહિ, નહિ. મેં ચમકીને કહ્યું : મેં તમને ક્યારે કહ્યું કે હું ડિસ્ટર્બ થાઉં છું ?”
        કોણ જાણે. કશુંક ક્યાંકથી ગંધાતું હોય એવું મોં એણે કર્યું : મને અચાનક જ એમ લાગ્યું.
        મેં ચહેરા ઉપર જરા નવાઈ બતાવી. સંતોષકારક જવાબ મળી ગયો હોય એમ, તો તો ઠીક, બોલીને એ ખુરશીમાં બરાબર બેઠો અને કહ્યું :“નહિતર આપણું તો એવું કે સામા માણસનો મૂડ હોય તો જ વાત કરીએ. નકામી સોનાની જાળ પાણીમાં શિદ નાખવી ? કેમ ? કેટલીક વાર.....
        બરાબર. મેં ઝડપથી કહ્યું. હું ખરેખર કંટાળતો હતો હવે. એનું વાક્ય પૂરું થાય તે પહેલાં જ અચાનક મારું બરાબર આવી પડવાથી તે જરા ગૂંચવાયો અને અટક્યો.
        પણ પછી વળતી જ પળે ઠેસ આવી ગઈ હોય એમ ખસિયાણું હસીને બોલ્યો : ધંધામાં તો આપણો સિદ્ધાંત પહેલેથી જ એવો કે સામા માણસની રૂખ જોયા પછી જ આપણી વાત મૂકવી. નહિતર થાય શું કે આપણી વાત સાત સવળી હોય તોય અવળું પડી જાય. અને એથી ઊલટું સામેનો આસામી જો લહેરમાં હોય તો આપણી ગમ્મે એવી અવળી વાત.....
        સવળી પડી જાય. મેં ઝડપથી કહ્યું. હું અંદરથી ફરી ગભરાવા માંડ્યો હતો – જે કંઈ માંડ દાબી રાખ્યું હતું એનાથી.
        આપણે જલદી વાલ્વની વાત કરીએ. મેં ફરીથી કહ્યું.
        પણ તમને અનુકૂળ હોય તો જ, હો. નહિંતર વળી ફરી વાર આવીશ .
        અત્યારે મને અનુકૂળ છે. તમે તમારો.....
        સોદો પ્રેમનો છે. તમને એમ ન થવું જોઈએ કે..... – એકાએક મારો એની સાથેનો તંતુ તૂટી ગયો. હું અને તે જાણે સામસામા છેડે લટકી રહ્યા. પ્રેમ પાટિલની કોઈ ચીજ, કોઈ અત્યંત ગમેલી રચના બળપૂર્વક મનમાં ગુંજી રહી. અને એ સાથે જ હૉસ્પિટલની બહાર સમાચારની રાહ જોઈને ઊભેલા એના પ્રશંસકોના ટોળામાં હું અરુણની સાથે જાણે કે ઊભો રહી ગયો : બિલકુલ લોહી ઉડી ગયેલા, નિસ્તેજ અને થાકેલા ચહેરે. કોઈ સાથે કોઈ કશું બોલતું નહોતું. ગમગીન સાંજનો ભારેખમ સમય હતો  અને આસપાસ આશંકાવાળી ઇન્તેજારીનું જામી ગયેલું વાતાવરણ હતું.
"મારા બીગ બૉસ આવવાના છે. છતાં પ્રયત્ન... "
        અચાનક ફોનની ઘંટડી રણકી ઊઠી. અરુણ હતો : પ્રેમ પાટિલને વેન્ટીલેટર પર રાખ્યા છે. ડૉકટરો કહે છે કે હજુ બે કલાક કાઢી નાખે તો કંઇક આશા બંધાય. તું આવે છે ને ?”
        મારા બિગ બોસ આવવાના છે, અરૂણ. છતાં પ્રયત્ન તો.... શું કહું ? હું બોલતાં બોલતાં એકદમ આર્દ્ર બની ગયો : એમ થાય છે કે હમણાં જ ત્યાં પહોંચી જાઉ. પણ બિગ બોસ આવવાના છે અને એક પાર્ટી પણ મારી સામે બેઠેલી છે. છતાં સાડા છએ તો આવવાની ટ્રાય કરીશ જ.
        ફોન મૂકી દીધો કે તરત જ એણે પૂછ્યું : કોનો ફોન હતો, સાહેબ ? કોઈ બીમાર છે ?”
        હા.
        કોણ ?”
        પ્રેમ પાટિલ. મેં કહ્યું : ઓળખો ને ?”
            એના ચહેરા ઉપર કરચલીઓ પડી. થોડી વાર સુધી ઝીણી આંખ કર્યા પછી એ બોલ્યો :
            “પ્રેમભાઈ પાટિલ ? યાદ નથી આવતું......કોણ છે ?”
        દરદી છે. મેં માંડ ઉત્તેજના દબાવી: તમે તમારે વાલ્વની વાત કરો. ઈન્ટરેસ્ટિંગ છે.
        મશ્કરી તો નથી કરતા ને સાહેબ ?” એ જરા ઝંખવાયો : આપણે કંઇ એવું નથી કે આજે ને આજે જ વાત કરવી.
        નહિ, નહિ. મેં ઠાવકાઇથી – સ્વસ્થતાથી કહ્યું : સાચું કહું છું. મને રસ પડે છે વાલ્વની વાતમાં. પડે જ ને ! આજે અગિયાર વરસથી આ ખુરશીમાં છું.
        તો તો પછી સવાલ જ ક્યાં છે ?” એણે ઝડપથી કેટલોગમાં એક પાનું ખોલીને કહ્યું : આ આઈટેમ જોઈ, સાહેબ ? તમે જે પેલી આઈટેમ જોઈ તેના કરતાં આની થિકનેસ વધારે છે અને એના ફંકશનમાં પણ ફેર પડી જાય. તમને હું પેલા કરતાં આની સલાહ વધારે આપું. મોઢે માંગીને ભાવ પાંચ ટકા વધારે લઈએ, પણ માલમાં અપીલ ન મળે, શું સમજ્યા ?”
        પ્રેમ પાટિલની કટોકટીના બે કલાકમાંથી કેટલી મિનિટો ગઈ ? મેં આગંતુકના માથા ઉપર ઝળુંબતી ઘડિયાળ સામે જોયું. દસ જ મિનિટ! કદાચ એ દરમ્યાન ત્યાં હૉસ્પિટલમાં કશુંક બની ગયું હોય અથવા ન પણ બન્યું હોય. બધું જ યથાવત હોય. એ સફેદ ચાદરવાળો પલંગ, લોહીનો અને સેલાઇનનો એ બાટલો,વેન્ટીલેટર, પ્રેમ પાટિલનું એ શાંત, નિશ્ચલ, નિદ્રાધીન મોં ! જોનારને કેટલાંયે ગીતો ગાઈ ચૂકેલા બે હોઠની મક્કમ મોં-ફાડમાંથી એનું જાણીતું,મધુરું  કોઈક ગીત અત્યારે પણ ફૂટતું લાગે, એ ગીત વહેતું વહેતું હોસ્પિટલની એ રૂમમાં, કોરીડોરમાં, પોર્ચમાં, બહાર, બધે જ ફરી વળે, અને એના ખબરની રાહ જોતા બહાર ઊભેલા સૌને એના સૂરના પૂરમાં ડુબાડી દે.... પછી કશા જ ખબર સાંભળવાપણું ન રહે, સાંભળવાનું માત્ર ગીત – ગીત જ.... અને ડૂબી જવાનું !
"સેલાઇનનો એ બાટલો , વેન્ટિલેટર.. " 
        સાવધ થઈને – માથું ધુણાવીને એના ગીતને છંટકોરી નાખવાનો મેં પ્રયત્ન કર્યો કે તરત જ એણે મને પૂછ્યું : તબિયત તો સાહેબ, આપની જ બરાબર નથી લાગતી.
        નહિ, બરાબર જ છે. તમે તમારે તમારી વાત ચાલુ રાખો.
        બસ, વાત તો આટલી જ હતી. હવે આપને પૂછવાનું એટલું કે આપની કંપનીને આમાં રસ ખરો ? આપણે ગેરવાજબી માગણી ક્યારેય કોઈની આગળ કરતા નથી, પણ એટલું તો નક્કી કે કમસે કમ બે-ત્રણ લાખનો ઓર્ડર હોય તો જ અમને આમાં માર્જિન રહે.
        વાલ્વ વિશે તમે મને જે વિગતથી સમજણ આપી તે મને તમારા લેટરપેડ ઉપર ટાઈપ કરાવીને આપી શકો ખરા ?”
        આજ્ઞાંક્તિ વિદ્યાર્થીની જેમ માથું ધુણાવી એ બોલ્યો : કેમ નહિ ? ટેકનિકલ ફિલ્ડમાં તો આપણું નામ છે. વળી, એમાં તો ભલભલાએ આપણને દાદ દેવી પડે, સાહેબ; એટલે તો આપણું આટલું સર્કલ છે. આ તો ઓળખાણનું દબાણ લાવવામાં આપણે માનતા નથી; નહિ તો આપ કહો તેની ચિઠ્ઠી લાવી દઉં. કોઈ પણની સાથે ગમે તે રીતે ક્યાંક તો આપણા છેડા અડતા જ હોય. આપ કહો છો તે પ્રેમભાઈ પાટિલનીય ચિઠ્ઠી આપણે ગમે તે રીતે લાવી શકીએ, શું ?”
        હું ચમકી ગયો. મેં જોયું કે આ વાત ઉપર તદ્દન નિચોવાઈ જવાના ઝનૂનથી એ બોલતો હતો.
        ફરી ફોનની ઘંટડી વાગી અને મેં રિસિવર ઉપાડ્યું : પ્રેમ પાટિલની કંડીશન ક્રીટિકલ થતી જાય છે, પણ ડોકટરોએ આશા મૂકી નથી. બીજા એક દરદી માટે ફોરેનથી મંગાવેલાં ઇજેકશનો આવવાની તૈયારીમાં છે. કહે છે કે એ જો આવી જાય તો એમાંથી એકાદ પ્રેમ પાટિલને માટે એ લોકો આપશે. તો વળી કંઈક આશા વધુ... પણ તું હવે ત્યાં કેટલીક વાર ઓફિસમાં રોકાઈ રહીશ ? ગમે એમ કરીને નીકળી આવ ને ?”
        મેં ફરીથી પેલાની ઉપર ઝળુંબી રહેલી ઘડિયાળ સામે જોયું. આ ચેમ્બરમાં એ એક ત્રીજી વ્યક્તિ જેવું લાગતું હતું – ત્રાહિત. મર્યા પછી સ્નાયુઓમાં આવે એવી અક્કડતા હું ખુરશીમાં બેઠા બેઠા અનુભવી રહ્યો. એ મારી સામે વિમાસણથી જોઈ રહ્યો.
        થોડીવાર પહેલાં એની આંખોમાં દેખાતો ધંધાનો ઉન્માદ અત્યારે દેખાતો નહોતો.
        એણે આશંકાથી પૂછ્યું : બહુ માંદા છે એ ભાઈ ?”
        મેં માત્ર આંખોથી જ હા પાડી.
       પણ એ ભાઇ છે કોણ, એની તો આપે વાત જ કરી નહિ.
            “આર્ટિસ્ટ છે.
         આર્ટિસ્ટ ?”
         હા, કેમ ?”
         ફોટા બનાવે છે ?”
          ના.
          તો ?”
            તમે એમ કરો. મેં ઉબાઇને કહ્યું : લેટરપેડ ઉપર તમે જે વાલ્વની વાત કરી, તેનો ટેકનિકલ ડેટા લખી આપો. આખું કેટલોગ આપવાની જરૂર નથી.
        તમે વાત કાપો છો મારા સાહેબ !” એણે લુચ્ચું હસીને કહ્યું : આપણે બધું જ સમજીએ છીએ, હો ! વીસ વરસથી આ ધંધામાં છું.
        તમે સમજતા નથી કશું જ. મેં જરા ખિજવાઈને કહ્યું : “મને પણ વાલ્વની વાત કરવામાં નશો આવે છે. અગિયાર વરસથી આ જગ્યાએ બેઠો છું.
        એ આશ્ચર્યથી મારી સામે જોઈ રહ્યો અને પછી બોલ્યો : “પણ સાહેબ, તો પછી તમે એ ભાઈની ચિંતા થોડી વાર ઈશ્વર પર છોડી દો. તો શું કે આપણે એક વાત નક્કી થઈ જાય.
        સાચી વાત છે. મારા મનમાં પ્રેમ પાટીલની બેડ ચિતરાઇ ગઇ. યેસ,એક વાત નક્કી થઈ જ જવી જોઈએ. મેં કહ્યું. ફરી એના કેટલોગમાં માથું ખૂંપાવ્યું. ખરેખર વાલ્વની બહુ જ બારીક વિગતો આપી હતી. વર્ણન પ્રમાણે જો આ માણસ વાલ્વ બનાવતો હોય તો.... ખરેખર સારું કહેવાય. દીર્ઘદૃષ્ટિ વાપરી હતી એણે.
        પણ અચાનક વિચારધારા લુપ્ત થઈ ગઈ, સમજ લુપ્ત થઈ ગઈ અને દૃષ્ટિ લુપ્ત થઈ ગઈ. એ ક્ષણની મારી સભાનતામાં પૂરની જેમ પ્રેમ પાટિલનો સ્વર ફરી વળ્યો. કાગળ પર છપાયેલા અક્ષરોની ઓળખ ભૂંસાઈ ગઈ. મેં મરણિયો પ્રયત્ન કર્યો એમાંથી છૂટવાનો, પણ પરસ્પર વાતચીતના સેતુના પથરા પણ તણાઈ ગયા. કશી વાતચીતને નહિ પકડી રાખું તો મનમાં કૂટતા અને વહેતા સ્વરને હું દબાવી નહિ શકું એમ મને લાગ્યું. આ માણસ જો મારી સાથે વાતચીત નહિ કરે તો કદાચ ચીસ પાડીને હું એને ગેટ આઉટ કહી બેસીશ એવી લાગણી મને થઈ આવી.
        ત્યાં જ ઘંટડી વાગી. રિસિવર ઉપાડીને મેં લાગલું જ પૂછ્યું : “હવે કેમ છે, અરુણ ?”
        પ્લેન ત્રણ કલાક મોડું છે – ઇજેક્શન નહિ આવી શકે. હવે તો..... એનો અવાજ જરા દબાયો : કંઈ કહેવાય નહિ.
"સાડા છએ તો હું અહીંથી નીકળું જ છું.. " 
        મારા બિગ બોસ આવે કે ન આવે. મેં કહ્યું : સાડા છએ તો હું અહીંથી નીકળું જ છું. સીધો ટેક્ષી પકડીને આવી પહોંચીશ.
        અંદર કોઈને જવા દેતા નથી. તું આવીશ તો બીજાની જેમ કંપાઉન્ડમાં ઊભા રહીશું.      
        ફોન મૂકીને મેં પેલાની સામે જોયું. એણે કેટલોગ બંધ કર્યું હતું અને હાર સ્વીકારી હોય તેમ ચહેરા ઉપર સમાધાનના ભાવો ધારણ કરીને બેઠો હતો.
        પણ આ પ્રેમભાઈ પાટિલ...
       પ્રેમ પાટિલ.
        પ્રેમ પાટિલ,  એ કોણ ? તમારા સગા થાય છે ?
        ના.
       સંબંધી ?
       દોસ્તાર ?”
        ના.
        પણ..... એના ચહેરા ઉપર ગુંચવાડો તરવરી આવ્યો : તો પછી આટલી બધી ચિંતા તમે શેની કરો છો સાહેબ ? વ્હાય ? એ અટક્યો. અને પછી એકાએક કંઈક સૂઝી આવ્યું હોય એમ એ બોલ્યો : તમારા ધર્મના કોઈ મહંત કે એવું કંઈ છે ?”
        ના, કહ્યું ને, આર્ટિસ્ટ છે.  
        આર્ટિસ્ટ મતલબ?”
        તમેય ખરા છો. મેં જરા ઉશ્કેરાઈને કહ્યું : જબરજસ્ત સંગીતકાર અને ગાયક છે. દુનિયા આખી ઓળખે છે. એક તમે જ.....
        માફી માગતો હોય એમ વાંકો ચહેરો કર્યો એણે : એમાં તો સાહેબ એવું ને, કે આપણી લાઈન નહિ એટલે શી ખબર પડે ? બાકી..રસ તો આપણનેય સંગીતમાં એટલો જ .. એના ચહેરા ઉપર ચમક આવી : “મારો સનેય મોટો સંગીતકાર છે, હો !”
       એમ ?”
        ત્યારે ? નવમું ભણે છે, પણ આખી સ્કૂલમાં ગાવામાં પહેલો નંબર લાવ્યો આ વખતે. પેટી ઉપરેય હાથ સારો બેસી ગયો છે. ગરબીમાં કાયમ એના ભાવ બોલાય.તમે બે ઘડી કુમાર સાનુનેય ભૂલી જાઓ.
        એમ કરો, ગાંડા માણસની જેમ હું બોલી ગયો : વાલ્વ અંગે કંઇક વાત કરો.
        એ ખસિયાણો પડી ગયો. કટાણું મોં કરીને કેટલોગ બંધ કરીને એટેચીમાં મૂક્યું : એમ કરો સાહેબ, હું કાલે આવીશ. હવે આજે નહિ મજા આવે, શું ?”
        એ ઊભો થયો અને છેલ્લાં કશાંક બે-ચાર વાક્યો બોલ્યો અને પછી મંદિરમાંથી બહાર નીકળતો હોય એમ લગભગ પાછલા પગે બહાર નીકળી ગયો.
હોસ્પીટલના કમ્પાઉન્ડમાં વળેલું ટોળું 
        ટેબલ-ટોપ ઉપર હવે ઊંધો ચહેરો દેખાતો બંધ થયો. માત્ર ઘડિયાળ અદ્ધર ઝળુંબી રહ્યું.
        પેપરવેઈટ નીચે વિઝિટિંગ કાર્ડ દબાયેલું પડ્યું હતું. ચેમ્બરમાં નર્યું એકાંત છવાઈ રહ્યું. પણ હવે પ્રેમ પાટિલના ગીતની કોઈ પંક્તિ બળાત્કારે આવીને મગજનો કબજો નહોતી લઈ લેતી. અરુણના ફોન પણ આવતા બંધ થઈ ગયા હતા. શું થયું હશે ? કેમ ખબર પડે ? પ્રેમ પાટિલનું શું થયું હશે ?
        જ્યારે બહાર નીકળ્યો અને મારા ટેબલ ટૉપ પર એનો ઉંધો ચહેરો દેખાતો બંધ થયો ત્યારે  પણ દરરોજની સાંજ જેવી જ ભૂખરી સાંજ હતી. ઝાપટાંથી ભીના થઈ ગયેલા રસ્તા ઉપર શેરડા પાડતી કારો ધમધોકાર દોડતી હતી.
        ડાઘુની જેમ બિલકુલ નતમસ્તક, વાહનોનાં હોર્ન વડે આજુબાજુ હડસેલાતો હું ધીમી ગતિએ ચાલવા માંડ્યો.
        હોસ્પિટલના કંપાઉન્ડમાં ટોળે વળેલા માણસોમાંથી એક ખૂણામાં ઊભેલા અને હવાઈ ગયેલા ચહેરાવાળા અરુણને મેં શોધી કાઢ્યો અને છેલ્લા સમાચારોની થોડીક આપ-લે દબાયેલા અવાજે કર્યા પછી એની બાજુમાં ઊભો રહી ગયો.
ટોળામાં વ્યાપી રહેલા સતત ધીમા ગણગણાટની આરપાર સામેના વોર્ડના વચલા રૂમનાં બંધ બારણાં તરફ અમે બન્ને તાકી રહ્યા – કોઈ પણ એક વાત નક્કી ન થાય ત્યાં સુધી.....   
           -
(તમામ તસવીરો પ્રતિકાત્મક છે અને નેટ પરથી લીધેલી છે. જે તે તસવીર પર ક્લીક કરવાથી તેની યૂઆરએલ પર જઈ શકાશે.) 

Tuesday, January 10, 2012

માયાજાળ


[ ‘આવતી કાલના વાર્તાકારોનું આજનું માસિક જેવા ધ્વજઆલેખ સાથે ગુજરાતી ભાષાના સુવિખ્યાત સાહિત્યકાર –વાર્તાકાર મધુ રાયના તંત્રીપદ હેઠળ મમતા વાર્તા માસિકનો આરંભ 17-11-2011 થી થઇ ચૂક્યો છે એ ઘટના નાનીસૂની નથી. છેલ્લા ત્રણ- ચાર દાયકાથી તમામ સાહિત્યપ્રકારોમાં વાર્તાનુ સ્વરૂપ ઉવેખાઇ રહ્યું હોય તેમ જણાય છે. પરંતુ વાર્તા તો શુધ્ધ કાવ્યની લગોલગનો એક પ્રબળ સર્ગશક્તિ માગી લેતો સાહિત્ય પ્રકાર છે. એની ઉપેક્ષા હતોત્સાહ પ્રેરક બની રહી હતી તેવી ઘડીએ આ માસિકનો પ્રારંભ મારા જેવા સિત્તેર-પંચોતેરની વયના અનેક જૂના અને ખાસ તો ચાંદની’, આરામ દ્વારા પોષણ પામેલા વાર્તાકારોમાં અનેક પૂરાણી યાદો તાજી કરાવે છે. પણ તેની  ઇતિહાસલક્ષી સિલસિલાબંધ વાતો હવે પછી અહીં કે ક્યાંક લખું તે પહેલાં મમતાના પ્રથમ અંકમાં પ્રગટ થયેલી મારી વાર્તા માયાજાળ અહીં મુકી રહ્યો છું.] 

       કોઈ કોઈ માણસ પ્રત્યે આપણને શા માટે એકદમ નફરત થઈ આવે છે?  ને શા માટે કોઈ કોઈ તરફ અકારણ પ્રેમ?
            કોઈ લૉજિક કામ કરતું નથી.
જવાબ આવડતો ના હોય ત્યારે આવો જ દેવાય. આપ્યો. જો કે હશે તો ખરૂં કોઈક કારણ આપણા મનમાં. પણ હશે તો બી શાહી ઊડી ગયેલા પોસ્ટકાર્ડ જેવું હશે. વંચાય એવું નહિ.
        પણ એ પૂછગંધો નહોતી મૂકતી. કઉં છું,જો તમે એને કદિ જોયો પણ નથી તો શું કરવા એના નામથી ચિડાઈ જાઓ છો ? શું વાંક છે એ બિચારાનો ? કેમ ? એ તમારા ફોઈનો દિકરો નથી? પાડો ના !
        પહેલાં જ કહ્યું ને ! બસ નફરત છે એટલે છે. એનું નામ સાંભળું છું ને થાય છે, થૂંકી નાંખું.
" એની ખબર કાઢવા જવાનું તો રાખો એક વાર... " 
        પણ તમારાથી ત્રીસ વરસ મોટો! ને એકલવાયો. અરે, જરાક તો વિચાર કરો, અત્યારે જે ગામ આપણે આવ્યા છીએ એ ગામમાં ત્રણ શેરી છેટે બચાડો મરવા પડ્યો છે. એમ સૌ તમને કે’ પણ છે, તો આ વખતે આવ્યા છીએ ત્યારે એક આંટો મારીને એની ખબર કાઢવા જવાનું તો રાખો એક વાર. ભલે ને પહેલીવાર અને... એણે આગલો હરફ કાઢતાં એક ક્ષણ જવા દીધી, પછી બોલી : ન કરે નારાયણ ને કાંઇ બની ગયું તો છેલ્લી વાર, પણ એકવાર જઈને હાઉકલો તો કરી આવો, અરે, હું પણ ભેળી આવીશ.
        એ તો બોલીને મૂંગી થઇ ગઇ. પણ મારા મનમાં એનો સવાલ બોલકો થઇ ગયો. આપણને એનાથી નફરતનું સબબ શું છે ? અંદરથી પડઘાની જેમ તરત જવાબ મળ્યો કે ના. આમ તો સીધું કોઇ કારણ નથી, પણ છતાંય સમૂળગું કોઇ કારણ જ નથી એવું પણ નથી. પણ એ કારણ આપણને  લગતા નથી. આપણે ને એને શું ? અરે, જિંદગી ધરીને એનું મોઢું તો શું, ફોટો પણ કદિ ભાળ્યો નથી, કે નથી મને કે એના મામા, મતલબ, મારા ફાધરને એણે એક પણ કાગળ લખ્યો હોવાનું સાંભરણમાં. સગપણ છે, પણ સંબંધ ક્યાં છે ? અરે, આપણે એના કોઇ પ્રસંગે ગયા નથી કે નથી એને આપણે ક્યારેય મેલો-કંકોત્રી મોકલ્યા. એનો પત્તોય તે ક્યાં હતો ? ને હવે એ આપણને કોઇ સંગાથે કહેવડાવે છે કે હવે મારા છેલ્લા દહાડા છે, ને તું મારા મામાનો છોકરો છો, તને તો મેં ક્યારેય જોયો જ નથી.  એકવાર આણીપા ફરક તો ખરો !
એમાંની એક તો અપ્સરા જેવી પારસણ હતી. 
        પણ આપણને જવાની કોઇ મરજી નથી. સીધી વાત છે. એ અવળચંડો હવે સાવ એકલો, એકલવાયો અને પાયમાલ છે. જેટલીવાર પરણ્યો એનાથી ડબલ વાર બૈરીઓને કાઢી મૂકી. મારા બાપુ મને આવી વાત કરતા હતા ત્યારે મેં એમને પૂછ્યું હતું : એ કેવી રીતે બને બાપુ ? જેટલીને પરણ્યો એટલીને જ કાઢી મૂકી હોય ને ! એથી વધારે  હોય જ કઇ રીતે ?
        ના, એવું નથી. જવાબ મળ્યો : લગન તો એણે પાંચ વાર કર્યા, પણ ટોટલ પંદર-વીસ બૈરીઓ સાથે રહ્યો ને પછી જતે દહાડે એ બધીઓને કાઢી મૂકી. એમાંની એક તો બેટા, અપ્સરા જેવી પારસણ હતી. આના પાપે વરલીના દરીયામાં ડૂબીને મરી ગઈ. જીવ દઇ દીધો.
એમ ? તમને કોણે કહ્યું?
નાત આખી જાણે, બાપુએ કહ્યું : કાળા કાગડાનેય ખબર ! 
જો કે, એમાં આપણે શું ? બાપુ કહેતા : આ તો તને ખાલી વાત કરી. એ કેવો મતલબી છે એનો આ પુરાવો. તમારા બન્ને ભાઈઓનો તો જન્મ પણ નહોતો થયો ત્યારની વાત. જ્યારે હું એકલો ભાયાવદર રહેતો હતો ને માસ્તરની નોકરી કરતો હતો ત્યારે આ સાધુરામ મારે ત્યાં પડ્યોપાથર્યો રહેતો. ના, સાધુરામ એનું નામ નથી, આપણે બ્રાહ્મણોમાં કાંઇ એવા નામ થોડા હોય ? નામ તો મઝાનું હતું. કરુણાશંકર. પણ કુઈણો, કુઈણો  સૌ કરતા. કરુણાશંકર કહેવડાવવા જેવા લખણ તો જોઇએ ને? મારાથી દસેક વર્ષ નાનો. હું એનો નજીકનો મામો થાઉં, પણ એ મને ‘મામા’, ‘મામા’ નહીં, ‘જ્યેષ્ઠ બંધુ’ ‘જ્યેષ્ઠ બંધુ’ કર્યા કરે. આમ લચ્છા મારે. રસોઇનો એવો ઇલ્મી કે એમ તો હું નોકરીએ ગયો હોઉં ત્યારે રાંધણીયુંય કરી નાખે. આલાગ્રાન્ડ. હો બાકી ! અરે, અરવા ખુશ થઈ જાય એવી. ને હું બી એને ભાણો નહીં, ભાઈબંધ ગણતો. સાલો પાછો મારા વાદેય કરતો. મારી જેમ વાંકી સુઈબાલની ટોપી પહેરતો, પછી અરિસામાં જોઈને મને આંખ મારતો, કેમ જ્યેષ્ઠ બંધુ, તમારા જેવો જ લાગું છું ને ! કેમ ? તમારો ભાણો ખરો ને ! બેનના છોકરામાં ભાઈની અણસાર આવે જ, હોં !”
        ફાધર ગુજરી ગયા ને દસબાર વર્ષ થયા. પણ એમની વાતની માંડણી જબરી હતી. કુઈણાની વાત પહેલાં બહુ કરતા, પણ પછી તો વાતોમાંથીય કુઇણો હદપાર થઈ ગયો – ફાધરે કહેલો છેલ્લો અંકોડો એ કે મુંબઇ ભૂલેશ્વરમાં હતો. પછી કોણ જાણે ક્યા મૂલકમાં ઉતરી ગયો. છેલ્લે મદ્રાસથી એક ટપાલ આવેલી. માથે, સોનેરી એમ્બોસ કરેલો સિક્કો અધ્યારુ સ્વીટ માર્ટ’. અરે તારી ઝપટ ! રસોઈનો કસબ તેં અહીં લગી પહોંચાડ્યો ? વટ છે ને બાકી !
આગળ મિઠાઈનો શોરૂમ ને પાછળ જનાનખાનું.. 
        એની વાતોમાં હવે રસ નથી પડતો, બાપુ. પહેલાં પડતો, અરેબીયન નાઇટ્સ જેવું લાગતું. મેં ફાધરને એક દિવસ ખરેખર કહી દીધું : લબાડ માણસમાં રસ શું પડે ?”
બાપુએ પણ એ પછી એની વાતો કરવાનું છોડી દીધું. યાદમાંથીય તડીપાર !
        છતાં ક્યારેક એકાદ લસરકો કોઈ દૂરનું સગું ઘેર આવ્યું હોય એ કરી જાય. કુઈણાને તો ભાઈ, મદ્રાસમાં દામદોમ સાહ્યબી છે. મીઠાઈની ડિલીવરી માટે બે ડિલીવરી વાન, અને પોતાની ફોર્ડ કાર. અને કારીગરોમાં નકરી બાઈઓ જ. મારા બેટાએ આગળ મિઠાઈનો શો રૂમ ને પાછળ જનાનખાનું ખડું કરી દીધું છે.
        બાપુ ન બોલ્યા – જમીન પર પાટલાને ટેકે ચાટલું ગોઠવીને વાટકીસાબુથી દાઢી કરવા માંડ્યા.
        તમે જોયુંને?” આવનાર સગું બોલ્યું : “ખાલી ખિસ્સે હતો ત્યારે તમારે ત્યાં પડ્યોપાથર્યો રહેતો, ને હવે જોઇ લ્યો,વતન છોડ્યા પછી તું કોણ, ને હું કોણ ? કાં ? નહિં તો એક પત્તું લખવાના કેટલા કાવડીયા બેસવાના હતા ?
        બાપુને ગાલે અસ્ત્રો જરા વાગી ગયો. લોહી નીકળ્યું કે તરત જ ફટકડીની ગોટી ઘસી દીધી. બસ જરી સિસકારો કર્યો. લાગે છે કે કુઇણાના નામનો હશે.એનું નામ લેવાથી પણ લોહી નીકળે.
****  ****  ****
        તમે કોછો કે કાંઈ કારણ નથી, કાંઈ કારણ નથી, પણ લ્યો, ત્યારે આ કારણ ! બાપુજીએ તમારા મનમાં એની છબી જ સમૂળગી ડામરથી રંગી નાખી,
        પત્નીને જવાબ આપવા જેવું નથી. અરે, એ કારણને ને મારે લેવા કે દેવા.બાપુજીનુંય એણે ક્યાં કાંઇ બગાડ્યું હતું ? એ પછી તો  એવા ખબર બી આવેલા કે એ સાવ નાદાર થઈ ગયો, બરબાદ, રાનરાન ને પાનપાન થઈ ગયો. મદ્રાસ છોડીને ભાગ્યો. ક્યાંક મોટો હાથ મારેલો એવા ખબર બી તો મળેલા ને ! પણ મને તો પેલામાં પણ રસ નહીં ને આમાં પણ નહીં ! આપણને હીંગ કે ફટકડી!. સગપણનો વાયર ખરો, પણ એ વાયરમાં કરંટ જ આવવાપણું નથી રાખ્યું આપણે.
        ઠીક છે, સગો મારો, પણ એની ખબર કાઢવા જવાનો આગ્રહ તારો. હેરતની વાત છે.
        કોઈ માણસ મરવા પડ્યું હોય તોય તમને દયા ના આવે ?કેવા છો ?
        આવી. ચાલ.
જો કે દયા-બયા નહોતી આવી.પત્નીના આગ્રહે જીદનો બુરખો પહેર્યો એટલે હા ભણી. સાંજને વખતે કાંઇ એવું ખાસ કામ પણ નહોતું. નવરો હતો.

****  ****  ****

        ગલીમાં ગલી અને એમાં ગલીયારૂં. ખરેખર, આપણા વડવાઓમાં દીર્ઘદૃષ્ટી જ ન મળે. ન એ લોકોએ વસ્તીવધારો કલ્પ્યો કે ન વાહનો માટેની જગ્યા કલ્પી. કે ન ગટર....
" ગલીમાં ગલી અને એમાં ગલીયારું " 
        અચાનક મારો અર્ધો પગ ગટરના પાણીમાં ઝબકોળાઈ ગયો. ધોળું બાસ્તા જેવું પેન્ટ કાદવના રેગાડા રેગાડા થઈ ગયું. બાજુની ખડકીમાંથી વહેતી નળની દદુડીથી સાફ કર્યું, ના કર્યું. બસ એ જ વખતે પંદર સત્તરનો એક કિશોર સામે ભટકાયો.
 કોને ત્યાં ?
અહિં કુઈણાભાઈ અધ્યારુ કરીને કોઇ રહે છે ?
અરે,હાલો હાલો, મહેરબાન, હાલો. એ હરખઘેલો થઈ ગયો એમ લાગ્યું. નાના શહેરમાં તો એવું. પોતે કોઇ પૂછવાજોગ જણ છે એવો અહેસાસ કરાવે તોય માનપત્ર દીધા જેવું લાગે. ઠીક છે.પણ છોકરો જરા ટંકણખાર નીકળ્યો : આખું નામ બોલો વડિલ, આખું, કરુણાશંકર અધ્યારૂ. એમ બોલો. તમે જી હો ઇ ! પણ  આમ ‘કુઈણો’, ‘કુઈણો’ તોછડાઈથી ના બોલો.
આલ્લે લે ! બચોળીયું પણ બડકમદાર નીકળ્યું, જો કે મને ન ગમ્યું: તું એનો શું થા ?”
        કાંઈ નહીં...બસ પાડોશી, ને  કો તો સેવક.
        મે લંબાવીને હા આ આ.... એમ નવાઈથી કહ્યું : ઠીક ચાલ, આગળ થા. કરૂણાશંકરભાઇને ત્યાં લઇ જા. બહાદુર,
ગલીના ગલીયારામાં છેવાડે એક ઓરડી. આડા બે ભુંડ ને ચાર કૂતરાં – આ છોકરાના પગરવની જ રાહ જોતા હોય એમ ઊભા થઈ ગયાં. હવે તો બળતણને જ લાયક એવું હજારો વરસાદના મારથી એના અંદરના રેસા દેખાઈ રહ્યા હોય એવા લાકડાનું બારણું, છોકરાએ હડસેલીને ખોલ્યું ત્યાં તો ભયાનક દુર્ગંધનો ઝપાટો ઘસી આવ્યો. મારે નાક દાબી દેવું પડ્યું. છોકરો બોલ્યો, હરખમાં આવે ત્યારે બાપુને કાયમ ઉલટી થાય.
બાપુ એટલે કુઇણો- કરુણાશંકર એ તો તરત ગેડ બેઠી. પણ હરખ શેનો ?
કુઈણાની પીઠ દેખાતી હતી. આંચકા ખાતી હતી, સામે તગારૂં મુક્યું હશે એમ લાગ્યું.
બાપુ..... છોકરાએ બૂમ પાડી અને કુઈણાએ દેડકાની જેમ બેઠા બેઠા જ પાછળ, અમારા તરફ મોં કર્યું.
        અરે ! મને એકદમ તમ્મર ચડી ગયા જેવું થયું. ખરેખર, આટલી તમ્મર મને ક્યારેય ચડી નથી ! કુઈણાનું મોં અસલ મારા ફાધર જેવું, અસ્સલ... જાણે કે વર્ષો પહેલાં અમને વલવલતા મૂકીને ચાલ્યા ગયેલા મારા બાપ ! ત્વચાની એ જ ગોરાશ. પતલા, રૂની બે લાંબી દિવેટ અડોઅડ આડી મુકી હોય તેવા હોઠ. કપાળ ઉપરની ત્રણ કરચલીઓ અને વાળની એવી જ બોર્ડર લાઈન. ટુકડા, સફેદ, હોળવા છતાં નીચે ન બેસારી શકાતા ટુકડા વાળ, નાકના દબાયેલા ફોઈણાં ને ઝીણીઝીણી આંખો...સહેજ ભૂરી, સહેજ સંકોચાયેલી,સહેજ પૃચ્છા કરતી.
કોણ રંજુ ?” કુઇણાએ આ ભયાનક બિમારી વચ્ચેથી પણ સ્મિત કર્યું. એથી એનાં પેઢાં દેખાઈ ગયાં. આવ, આવ...આવ, આવ .. બેસ, બેસ,
પછી મારી પત્ની તરફ નજર ઠેરવી આ કોણ ! વહુ ?”
બેસવા માટે એક ઈંચ પણ જગા નહોતી. 
એણે બેસવાનું કહ્યું. પણ બેસવા માટે એક ઈંચ પણ જગ્યા નહોતી. પાછલા તગારામાંથી માખીઓ ઊડી ઊડીને એના પૂરા નહીં લૂછાયેલા હોઠ પર બેસવા માંડી – ગાભા....ગાભા....ગાભા, ગંદા ગાભા ચોતરફ, છત એટલી નીચી કે હમણાં ધસી પડશે. પથારીને નામે એક મળીમળી થઇ ગયેલી ગુણપાટ, એક તરફથી ઓટેલી, બીજી તરફથી સુતળીના દોરા દેખાય..
        આ? આ કુઈણો એકવાર દોમ દોમ સાહ્યબીમાં હતો? આને? આને  એક જનાનખાનું હતું ! આને ? લબાડ, ચોર, લૂચ્ચો, નગુણો....
આ ક્ષણે મારામાં એના માટે ધિક્કાર પ્રગટવો જોઈએ, પ્રચંડ માત્રામાં, પણ વારેવારે બાપુની સિકલ અને એની સિકલ એક થઈ જતી હતી. મામાનો અદ્દલ ચહેરો પુત્રમાં નહીં, ભાણામાં ઉતર્યો હતો. અદ્દલ, અદ્દલ. ના,ના. જૂના જામી ગયેલા અણગમાના ચકમક-લોઢું ઘસવા છતાં ધિક્કારના તિખારા ઝરતા નહોતા. ના,નહિ જ, નહિ જ. ના નફરત, ના રોષ. અરે, બાપુની સુરત તરફ આ બધું કેવી રીતે હોય ?
ખુડચી લાવી દઉં પડખેવાળાની !” છોકરાએ પૂછ્યું ને મારા જવાબની રાહમાં ઉભો રહ્યો. મેં કાંઇ જવાબ ના આપ્યો, મગજમાં એના સવાલને બેસારવાની પણ જગ્યા નહોતી. બારસાખને બે હાથનો ટેકો દઈને હું ઉભો રહ્યો. એ સૂરત એકીટશે નિરખી રહ્યો. મરેલા પિતા જાણે કે જીવતા થયા હતા અને મારા ભણી ઝીણી આંખે જોયા કરતા હતા.મારે એમને કાંઇક પૂછવું હતું, પણ ત્યાં તો કુઇણાએ એક આંચકો ખાઇને મોં ફેરવી લીધું, એની પીઠ ફરી આંચકા ખાવા માંડી.
છોકરો એકદમ બોલ્યો: બાપુને હરખ થાય ત્યારે..
મારા બાપુ ફરી મારાથી જોજનો દૂર ફેંકાઇ ગયા,
ફરી હું સપાટી ઉપર આવી ગયો.. બારસાખનો ટેકો મેં છોડી દીધો. ડાઘુની જેમ ઉભો રહી ગયો,પછી જરી કળ વળી, એટલે ઔપચારિક પ્રણામ કર્યા. ગજવામાં હાથ ગયો. યંત્રવત કાંઇક સો-બસ્સો હતા તે ઉંબરા પર મૂકી દીધા. કુઇણાની આંચકા ખાતી પીઠ ભણી જોયું. કોણ જાણે કેમ જરી નમનસરખું થઇ ગયું. કદાચ ના બી કર્યું હોય, પણ મને પોતાને એવું લાગ્યું. એક ક્ષણ ઉભા રહીને વાટ જોઇ. કુઇણો ફરી આ તરફ જુએ છે ? પણ એણે ના જોયું. મને એની તીવ્ર તરસ જાગી.
છોકરો બોલ્યો: બાપુ વધુ હરખ ખમી શકતા નથી. ખાલી પેટે તો જ આવું થાય, વડિલ,
મેં એક ક્ષણ એની આંચકા ખાતી પીઠ તરફ જોયું.પાછું વાળીને જુએ છે એક વાર ? પણ ના જોયું. મેં ભિખારીની જેમ બે ઘડી રાહ જોઇ, પણ એણે ના જોયું. ઉલ્ટી થતી હતી ને! થાકી હારીને પછી હું શું કરું? પાછો વળી ગયો.   
પત્ની ગલીયારાના નાકે જઇને ઉભી રહી ગઇ હતી. એણે મારી આંખો ભીની જોઈ હશે. જરા મલકી,  પણ મારે કાંઇ કહેવું નહોતું, મને એનું મૂંગાપણું સંભળાતું હતું. જેનો જવાબ નહોતો. અમે આગળ ચાલ્યા. વળાંક પરથી બીજી ગલીમાં પગ દેતી વખતે ફરી મેં પાછળ એક નજર કરી. કુઈણાની ઓરડી ભણી જોયું.એણે પાછળ મોં કર્યું ? ના, નહોતું કર્યું, ઇલાજ નહોતો. આગળ ચાલ્યો.

"પાંચ જનોઈ વખતના
ને પાંચ વિવા વખતના "
પણ ગલીને નાકે પહોંચ્યો, ત્યાં પાછળથી કોઇએ મારી પીઠ થપથપાવી. જોયું તો પેલો છોકરો !
શું છે ?
કાંઇ નહિ એણે કહ્યું ને આગળ આવીને મારા હાથમાં પાંચ પાંચની બે નોટ મૂકી. હા, આ તો મેં  આપેલા તે માંઈલી જ નોટો !.
કેમ?
પાંચ રૂપિયા તમારી જનોઈ વખતના હાથગરણા(ચાંદલા)ના, ને પાંચ તમારા વિવા વખતના ! બાપુએ મોકલ્યા. કીધું છે, ભલેને પચા પચા, સાંઠ સાંઠ વરસના છેટાં પડી ગયા હોય, પણ રંજુનો મારા પર હક લાગે છે. વેવાર છે, મારે દેવા જ પડે ને એણે લેવા જ પડે. પછી એ બોલ્યો, લઇ લો. લઇ લો, બાપુએ ખાસ કેવાર્યું છે.
મેં પત્ની સામે જોયું. સવાલ પૂછ્યા વગરનો એ જવાબ વાંચી લીધો કે જે મારામાં પણ પેદા થયો હતો. મેં નીચું જોઇને એ નોટો લઈ લીધી, લેવી  જ પડી. લેવી જ પડે !
હા, કાંધે ચડીને ગયેલો બાપ આ રીતેય પાછો આવતો હોય તો !

****  ****  ****

(નોંધ: તસવીરો પ્રતિકાત્મક છે અને નેટ પરથી લીધી છે. જે તે તસવીર પર ક્લીક કરવાથી તેની યૂઆરએલ પર જઈ શકાશે.)